Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19o ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1922

ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Εισαγωγή

Στις πολυπληθείς ευρωπαϊκές εμπορικές πόλεις του 19ου αιώνα, η διαμόρφωση της αστικής δημόσιας σφαίρας και της κοινωνίας των πολιτών θα καθορίσει το πεδίο δράσης για τον Τύπο, ο οποίος θα κινηθεί με νεωτερικό πνεύμα, θα αξιοποιήσει τα επιτεύγματα στα μέσα μεταφοράς (τρένο), επικοινωνίας (ηλεκτρικός τηλέγραφος), τυπογραφίας (περιστροφικό πιεστήριο) και θα πετύχει μια νέα αντίληψη για την επικαιρότητα και την είδηση. Τα νέα δημοσιογραφικά επινοήματα και είδη (χρήση γελοιογραφίας, διαφημίσεων, ρεπορτάζ), η ταχύτητα διακίνησης των ειδήσεων, ο μετασχηματισμός του ευρωπαϊκού Τύπου σε εμπορική επιχείρηση με τα μεγάλα πρακτορεία και η επίδρασή του στη σχέση πολιτών και πολιτικής, θα καθορίσουν την έννοια της επαγγελματικής δημοσιογραφίας και θα αυξήσουν το κύρος του στην πληροφορία (Jeanneney, 2010: 113-114, Thompson, 1999: 114-138). Στην Ελλάδα, εκδότες με ευρωπαϊκή παιδεία, γνώστες των ρευμάτων και των εξελίξεων του Διαφωτισμού, κυρίως μετέχοντες της γαλλικής κουλτούρας, έχοντας βιώσει τις επιδράσεις και τις μεταβολές της νεωτερικότητας που πνέει στη δυτική Ευρώπη, αιτούνται μαχητικά μέσω των γαλλικού προφίλ εφημερίδων τους, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, στη βάση ενός εθνοκεντρικού πολιτικού - δημόσιου λόγου. Ο ελληνικός Τύπος θα αγωνιστεί σθεναρά να ανακτήσει το χαμένο έδαφος και να πετύχει όσα στην Ευρώπη αποτελούσαν ζωτική προϋπόθεση: τον ελεύθερο πολιτικό βίο, τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, την πολιτική και κοινωνική συνείδηση, την ελευθεροτυπία. 

ΜΕΡΟΣ Α΄ – 19ος αιώνας

1. Το ευρωπαϊκό και το ελληνικό momentum

Στον 19ο αιώνα, η νέα εικόνα της καπιταλιστικής βιομηχανικής Ευρώπης, συντίθεται από ριζικές εξελίξεις στην οικονομία και τεχνολογία, αλλά και από τη μετάβαση στην αστικοποιημένη κοινωνία, στην πολιτική οργάνωση του έθνους-κράτους και στο πολιτειακό σύστημα του κοινοβουλευτισμού, ενώ ο αποικιακός επεκτατισμός των ευρωπαϊκών δυνάμεων βρισκόταν εν εξελίξει, διαδικασίες που συμπορεύονται με τον –κατά τον Anderson– «Τυπογραφικό Καπιταλισμό» (Thompson, 1999: 113). Η διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα απαιτεί ένα υποστηρικτικό εργαλείο που θα λειτουργήσει ως παλμογράφος της, αλλά και ως ένα δυναμικό πεδίο διαλόγου. Ως καταλληλότερο θα αναδειχθεί ο Τύπος. Συστήνει μια επικοινωνιακή περίσταση διαμεσολαβώντας τις αξίες του παρελθόντος, τις αναπαραστάσεις του παρόντος και τις επιδιώξεις του μέλλοντος, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα την ιστορία αλλά και την κοινωνία των πολιτών. Ο ελληνικός Τύπος δεν έχει την ίδια αφετηρία με τον ευρωπαϊκό. Οι ιστορικές και κοινωνιολογικές συνέχειες και ασυνέχειες των εθνοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δεν παρουσιάζουν σημεία σύγκλισης με τις αντίστοιχες του Δυτικού κόσμου. Το νεότευκτο ελληνικό έθνος-κράτος, προϊόν του κατακερματισμού του ανομοιογενούς οθωμανικού χώρου, απαιτούσε –σε ένα πλαίσιο εκσυγχρονισμού– την «από τα πάνω» ταχύρρυθμη κατασκευή όλων των θεσμών και αξιών που στην Ευρώπη ήταν αποτέλεσμα μετα- σχηματισμών· εγχείρημα στο οποίο ο Τύπος θα παίξει καθοριστικό ρόλο. 

2. Η γαλλική καταγωγή του ελληνικού Τύπου – η ιστορική μνήμη

2.1. Προεπαναστατικός Τύπος – οι απαρχές

Ο ελληνικός Τύπος είναι προϊόν εισαγόμενο στον οθωμανικό χώρο. Η γέννησή του, ταυτίζεται με την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης και την ίδρυση ελληνικού ανεξάρτητου κράτους. Ταυτόχρονα αξιώνει και προσδιορίζει την εικόνα του «φαντασιακού», α-τοπικού Ελληνισμού, αποτελεί μέσο σύνδεσης των απανταχού Ελλήνων, αλλά και της συνάντησής τους τόσο με με την παράδοση των ιδεών του Διαφωτισμού, όσο και με τους ανερχόμενους εθνικισμούς της νεωτερικής Ευρώπης του 19ου αιώνα (Κουτσοπανάγου, 2008: 54-57). Στην προεπαναστατική περίοδο, απέκτησε δυναμική, όταν οι εύρωστοι Έλληνες της Διασποράς, γαλουχημένοι στις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, θεώρησαν τον εαυτό τους υπεύθυνο για την αφύπνιση και τη μοίρα του υπόδουλου Ελληνισμού. Έτσι, ελληνικές εφημερίδες αφορμώνται από το γαλλικό παράδειγμα της νίκης του λαού επί των τυράννων,τυπώνονται και πωλούνται από τα τέλη του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα στη Βιέννη, στο Παρίσι, στην Τεργέστη, στη Βενετία, στην Κωνσταντινούπολη και στη Βαλκανική και φτάνουν, μέσα από τα χέρια των Ελλήνων που ζουν και διαβιούν στα μεγάλα ευρωπαϊκά οικονομικά κέντρα, εντός της οθωμανικής επικράτειας (Κουμαριανού, 2008: 24).

 

2.2. Ο Τύπος του Αγώνα

Κατά την περίοδο του Αγώνα, λειτουργεί, κυρίως στις περιοχές όπου η επαναστατική δραστηριότητα είναι εντονότερη, ως μέσο πληροφοριοδότησης των πολεμικών επιχειρήσεων, αλλά και κατευθυντήριο όργανό του. Στο πρώτο του βραχύβιο στάδιο, 1821-1822, τα ελάχιστα πρωτόλεια φύλλα, η χαρακτηριστική διόγκωση και ανακρίβεια των ειδήσεων, σε συνδυασμό με την ανυπαρξία τεχνολογικών μέσων, οδικού δικτύου και δομών επικοινωνίας, αλλά κυρίως με την απουσία μιας κοινής γνώμης και κοινωνίας πολιτών (Κουμαριανού, 2008: 25-26), φανέρωνε από τη μια το δυσχερές περιβάλλον γέννησης του ελληνικού Τύπου συγκριτικά προς τον ευρωπαϊκό της ίδιας εποχής, από την άλλη όμως, την επιτακτική αναγκαιότητα της ανασύστασης αυτού του περιβάλλοντος, διαδικασία στην οποία ο Τύπος θα συμβάλλει σημαντικά.

3. Η γέννηση της πολιτικής σκέψης

Μετά τη ζωτική εκδοτική ανάπαυλα 1822-1824, το πέρασμα στον έντυπο Τύπο συνδέεται  από τη μια με την εθνική ιδεολογία του Μεγαλοϊδεατισμού, κι από την άλλη, με τα ευρωπαϊκά δημοσιο-γραφικά κεκτημένα: κατά πρώτον με την αυτοσυνειδητοποίηση του ρόλου που διαδραματίζει, με την εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων, με το ζήτημα της ελευθεροτυπίας, με τις καινές για τα ελλαδικά δεδομένα έννοιες και σχέσεις του «πολίτη» και των «νόμων», με την προσπάθεια διαμόρφωσης μιας ελληνικής κοινωνίας και ταυτότητας, με την οργάνωση του κράτους (Κουμαριανού, 2008: 23). Το υλικό γίνεται αρτιότερο και εγκυρότερο, αλλά η δυστοπική σχέση του ελληνικού Τύπου με την εξουσία, η οποία είχε αναδειχθεί ήδη από τα γεννοφάσκια του, θα φανεί τώρα έντονα στην αρνητική αντίδραση των κοτσαμπάσηδων απέναντι στη δημοσιογραφία και την τυπο-γραφία. Τις καθιστούν υπεύθυνες, επικαλούμενοι το παράδειγμα της Γαλλίας, για εισαγωγή «καινών δαιμονίων»: της αθεΐας, της ιδέας της δημοκρατίας, της «αλλοτρίωσης» της γνώμης των «ξυπόλητων» και κολίγων· όπως ρητά δηλώνει ο κοτσάμπασης Παναγιώτης Κρεββατάς (ΕΡΤ 7124, 1987: 00:03:47:00). Απέναντι στη στάση αυτή, η ίδρυση των τριών μεγάλων εφημερίδων το 1824, «Εφημερίς Αθηνών», «Ελληνικά Χρονικά», «Ο Φίλος του Νόμου», καθίσταται απόδειξη αγωνιστικού φρονήματος, επίσης αξιοσημείωτου, παρόλο που η εθνική ρητορική του Αγώνα της Ανεξαρτησίας συρρικνώνεται στο ηρωικό πνεύμα του πεδίου των μαχών (Μπάλτα, 2001: 39, Κουμαριανού, 2008: 25).

4. Η πολιτική δράση του Τύπου – Η διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας

4.1 Το ζήτημα της ελευθεροτυπίας στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος

Η αντιπαλότητα της εξουσίας και του Τύπου στην Ελλάδα θα κορυφωθεί μετά την πλήρη ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους. Ο πρώτος κυβερνήτης Ι. Καποδίστριας, με το ψήφισμα της 26ης Απριλίου του 1831 και με τις πρακτικές του εφαρμογές, θα θεσμοθετήσει τη λογοκρισία στον Τύπο λόγω της έντονης αντιπολιτευτικής του δράσης. Έκτοτε η εξέλιξη του ελληνικού Τύπου συνοδεύεται από τον αγώνα του για εγκαθίδρυση ενός δημοκρατικότερου πολιτεύματος στη νεοσύστατη Ελλάδα, όπως αυτό είχε οριστεί στην τρίτη εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας.

Οι πολιτειακές επιδιώξεις του Τύπου και ο αγώνας του για την ελευθεροτυπία θα συνεχιστούν στην περίοδο της Αντιβασιλείας, καθώς, σύμφωνα με τον Κ. Μάγιερ, τόσο ο νόμος του 1833, όσο κι ένα οργανωμένο δίκτυο συντελεστών του Τύπου, καθιστούσαν αδύνατη την ελευθερία γνώμης και ελευθεροτυπία. Στην οθωνική Ελλάδα οι κρατικές ρυθμίσεις για την ποινικοποίηση της ελεύθερης έκφρασης γινόταν όλο και αυστηρότερες, ακόμα και μετά τη συνταγματική τους κατοχύρωση το 1843, χωρίς όμως να πτοήσουν τη μαχητικότητα των εφημερίδων (Κουμαριανού, 2008: 29), για να αρθούν αρκετά χρόνια αργότερα, επί βασιλείας Γεωργίου του Α΄ με το Σύνταγμα του 1864, οπότε αρχίζει η νέα «χρυσή» εποχή για τον ελληνικό Τύπο, παράλληλα σχεδόν αυτή τη φορά, με τη χρυσή εποχή του γαλλικού, από τον οποίο δέχεται τις περισσότερες επιρροές (Μπάλτα, 2008: 39). Είναι η εποχή που στην Αγγλία οι Times είχαν κατορθώσει τη μείωση του φόρου του χαρτοσήμου (1833) και είχαν αναγάγει τον Τύπο από απλό μέσο πληροφορίας σε μορφή πολιτικής και ιδεολογικής αντι-εξουσίας προωθώντας το «γενικότερο κίνημα για την ελευθερία» και καθιστώντας τον βρετανικό Τύπο πρότυπο φιλελευθερισμού (Jeanneney, 2010: 113). 

4.2. Η συνταγματική βάση της έννοιας του «δημοσίου» σε συνάρτηση με τον Τύπο

Η πρώτη ρητή επίσημη αναφορά  στη «δημόσια–πολιτική διάσταση» του ελληνικού Τύπου εκφράστηκε στο «Ηγεμονικό» σύνταγμα του 1832, το οποίο συνέδεε το δικαίωμα της «ελευθεροτυπίας με το διάλογο που αφορά τα δημόσια πράγματα», αναγνωρίζοντας από τη μια στους Έλληνες το δικαίωμα αξιοποίησης του Τύπου ως «βήματος έκφρασης» περί των δημοσίων κι από την άλλη απαγορεύοντας τη δημόσια έκφραση εναντίον των αρχών. (Αναστασιάδου, 2010: 44-45).  Αργότερα, στο αναθεωρημένο σύνταγμα του 1871 απαγορεύονται ρητώς η λογοκρισία και οι κατασχέσεις εφημερίδων, ενώ η «ελευθερία του τύπου» προσμετράται στα ατομικά δικαιώματα του Έλληνα πολίτη και στη συμμετοχή του στις δημόσιες δράσεις. Η ελευθεροτυπία ταυτίζεται συνειδητά με το δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος (Αναστασιάδου, 2010: 55-56), αλλά μέσα στο πλαίσιο του «ατομοκεντρικού» χαρακτήρα της επιδιωκόμενης ελευθερίας έκφρασης του εκδότη του εντύπου και λιγότερο των αναγνωστών. Αυτό αποκλίνει αρκετά από τη σύγχρονη θεώρηση της «θεσμικής εγγύησης» της ελευθεροτυπίας «ως θεμελιώδους σημασίας για τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος» (Αναστασιάδου, 2020: 30-31), αλλά και από τη φιλελεύθερη συνταγματική παράδοση του αγγλικού Τύπου που θεμελιώθηκε στην ωφελιμιστική θεωρία του Bentham και Mill (Thompson, 1999: 123).

5. Η κομματική δράση του Τύπου 

Είδαμε ότι ο πολιτειακός και κοινωνικός εκσυγχρονισμός της Ελλάδας θεμελιώθηκε στις επιτυχίες  που επέφερε ο Τύπος στον Κοινοβουλευτισμό και στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης (Κουμαριανού, 2008: 27-30). Η ειδησεογραφική του –και αργότερα η δημοσιογραφική– δεοντολογία συνδέεται με την υποστήριξη της εθνικής ιδεολογίας της Μεγάλης Ιδέας μέσα από ένα δοκιμιακό δημόσιο λόγο, καθιερώνοντας έτσι το δημοσιογραφικό είδος του «Τύπου Γνώμης» (Μπάλτα, 2005: 64-65). Καθώς η έκδοση των εφημερίδων ήταν ιδιωτική ατομική πρωτοβουλία, η πληροφόρηση του κοινού εξαρτιόταν από την πειθώ των εκδοτών τους, κυρίως για την υπεράσπιση των εθνικών ζητημάτων από τα επιμέρους κόμματα, τα οποία στο νεοσυσταθέν κράτος ταυτίζονται με τα ξένα πρότυπα των αυτόνομων εθνικών κρατών και της προσδοκώμενης στήριξής τους. Η ελληνική κοινωνία διαμορφώνει προτιμήσεις σε πρόσωπα και απόψεις επιλέγοντας και την ανάγνωση την ανάλογης εφημερίδας. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται στον Τύπο και στην κοινή γνώμη ένας κοινός τόπος ως προς το όραμα της εθνικής ολοκλήρωσης, και ένας διχασμός ως προς το μέσον με το οποίο αυτή θα συντελεστεί. 

6. Το κύμα της ανανέωσης του Τύπου στην Ελλάδα

Μετά την πολιτική και πολιτειακή αλλαγή το 1864 με το αντίστοιχο Σύνταγμα και κυρίως με το αναθεωρημένο του 1871, πραγματοποιείται μια συνολική αλλαγή στον Τύπο, στην αρθρογραφία, στον αριθμό των συντακτών και στο περιεχόμενο, ενώ παράλληλα συνδέεται η διακίνηση της πληροφορίας με τις εμπορικές δραστηριότητες, σε αντιστοιχία με την αγγλική και τη γαλλική εκδοτική βιομηχανία (Thompson, 1999: 121-122, Jeanneney, 2010: 109-110). Στη μεταβατική περίοδο από το 1870 έως τα τέλη του 19ου αιώνα, κυκλοφορούν ταυτόχρονα παλαιές συντηρητικές εφημερίδες γνώμης, τετρασέλιδες, δίστηλες ή τετράστηλες μικρού σχήματος, και νεώτερες καινοτόμες ημερήσιες πλέον ειδησεογραφικές εφημερίδες, μεγάλου σχήματος, πολυσέλιδες και πολύστηλες, με πλουσιότερη ειδησεογραφία, οι οποίες αποπνέουν μια βαθιά και πολυδιάστατη ανανέωση που συνάδει σαφώς και με την εξέλιξη της τεχνολογίας στον ευρωπαϊκό χώρο και σύντομα στον ελληνικό. Οι πρόοδοι στην τεχνολογία εκτύπωσης των εφημερίδων, ο σύγχρονος τυπογράφος, ο τηλέ- γραφος, το τρένο, τα ελληνικά πρακτορεία Τύπου, η απελευθέρωση των πωλήσεων –μη συνδρομητικές πλέον εφημερίδες, οι διαφημιστικές καταχωρήσεις, άλλαξαν το τοπίο του αθηναϊκού και επαρχιακού Τύπου (Μπαλτά, 2005: 65-66, Μπαλτά, 2008: 35-36, 37), χαρίζοντάς του μία νέα κατάκτηση: αυτήν του συγχρονισμού της ακμής του ελληνικού Τύπου (1864 - 1922) με την «χρυσή εποχή» του ευρωπαϊκού Τύπου (1870 - Α΄ΠΠ). 

7. Η επαγγελματική δημοσιογραφία στην Ελλάδα μετά το 1870 - Η ελληνική ιδιαιτερότητα

Η επαγγελματική δημοσιογραφία θα ξεκινήσει στην Ελλάδα με την πρώτη ημερήσια ειδησεογραφική εφημερίδα Η Εφημερίς του Δημητρίου Κορομηλά το 1873, κυρίως όμως με την νεωτερική εφημερίδα Ακρόπολις το 1883, του Βλάση Γαβριηλίδη. Ο ελληνικός Τύπος ακολουθεί μαχητικά τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό, η διατήρηση όμως του κεντρικού άρθρου γνώμης δηλώνει τη διαφορετικότητα των διαμορφωμένων πολιτικών ηθών και εθνικών συναισθημάτων των Ελλήνων που προκύπτουν από την εξω-ευρωπαϊκή ιδέα της εθνικής ολοκλήρωσης (Μπάλτα, 2005: 65), ταυτόχρονα όμως καταδεικνύει τις εγγενείς αντιφάσεις ενός κοινού, το οποίο, είτε λόγω δικών του ελλειμματικών ικανοτήτων συμμετοχής στη δημόσια ζωή είτε λόγω ανεπάρκειας «μεθόδων δημόσιας επικοινωνίας» (Price, 1996: 42-44), επιζητά τον συνεχιζόμενο «πατερναλιστικό» ρόλο του Τύπου στο όνομα του δικαιώματος της «ελευθερίας» του να ανήκει (!) σε κάποιο κόμμα και μάλιστα κόμμα εξω-ελληνικών συμφερόντων. Η διαμορφωμένη κοινή γνώμη παραπαίει μεταξύ εθνικών και τοπικών συμφερόντων, μεταξύ μεγαλοϊδεατικών εθνικών διεκδικήσεων και ανταγωνισμών των Μεγάλων Δυνάμεων, μεταξύ συντηρητισμού και προοδευτισμού, αναζητώντας ερείσματα στη δημοσιογραφική γλώσσα και την ιδεολογία που αυτή καλλιεργεί. Η κορύφωση των αντιφάσεων θα φανεί άμεσα στην επόμενη περίοδο κρίσης 1881-1895, όπου ο Τύπος –όπως φαίνεται μέσα από το βιβλίο της Μπάλτα (2001,1)– θα πρωταγωνιστήσει στην πολιτική σκηνή, πυροδοτώντας τον δικομματισμό που εκφράζεται από τα κόμματα του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη, το Νεωτερικόν και το Εθνικόν αντίστοιχα, αλλά και διαιωνίζοντας τόσο την εθνική ρητορεία, όσο και μια ουροβόρο δημόσια παθογένεια. Εξαίρει την ύψιστη κοινοβουλευτική αξία των εκλογών, μέσα όμως από νουθεσίες και καθοδήγηση για τη «σωστή» ψήφο που δεν είναι άλλη από την παραταξιακή της κάθε εφημερίδας. (Μπάλτα, 2001,1: 253κ.εξ., 257-258). Οι συντάκτες των εφημερίδων Ακρόπολις, Η Εθνική, Εθνικόν Πνεύμα, Αι Εκλογαί, Εφημερίς, Εφημερίς των Συζητήσεων, Εστία, Καιροί, Νέα Εφημερίς, Παλιγγενεσία, Πόλις, Πρωία, Ώρα, θα υιοθετήσουν μια δημοσιογραφική δεοντολογία απολύτως ταυτισμένη με τα πολιτικά ήθη της εποχής. 

Η εκρηκτικά επιθετική και αντεπιθετική σκωπτική ρητορική τους κυρίως στα χρονογραφήματα και στην εμβρυακή μορφή των ρεπορτάζ, οι βωμολοχίες κατά των αντιπάλων κομματαρχών και εκλογέων, οι έντονα παραστατικές και καυστικά σχολιαστικές περιγραφές εκλογικών συγκεντρώσεων και διαδηλώσεων, θα συνυπάρχουν με την ιδιοποίηση των εννοιών της αλήθειας και της πατρίδας, δημιουργώντας για άλλη μια φορά «πολωτικά διλήμματα» στην συγκεχυμένη κοινή γνώμη, αλλά και στον ίδιο τον Τύπο (Μπάλτα, 2001,1: 141, 143, 145κ.εξ, 153, 156κ.εξ, 259, 260, 262-264). Το λεκτικό αυτό έθος αφήνει μικρά περιθώρια για άσκηση επιχειρηματολογίας λόγω της απουσίας του «πραγματιστικού πολιτικού λόγου», η οποία θα εμφανιστεί στον σχετικά νεωτερικό τρικουπικό Τύπο (΄Ωρα και Ακρόπολη), διαφοροποιώντας τον κατ΄αρχήν, ενώ προς το τέλος της δεκαετίας του 1880 και στη δεκαετία 1890, η αντικομματική μεταστροφή των τριών μεγάλων εφημερίδων Εφημερίς, Ακρόπολις και Καιροί (δύο πρώην τρικουπικές και μία πρώην διληγιαννική) θα συντελεστεί, όχι τυχαία, τη στιγμή μιας ευρύτερης ειδησεογραφικής και δημοσιογραφικής αναμόρφωσης.

 

8. Ο επαγγελματικός ελληνικός Τύπος στα τέλη του 19ου αιώνα

Η εμφάνιση του πολιτικού ρεπορτάζ, ως επιτόπιας ανταπόκρισης πολιτικών γεγονότων (Ακρόπολις 1887), των επιφυλλίδων που φιλοξενούσαν τα μυθιστορήματα σε συνέχειες κατά το γαλλικό πρότυπο, του αστυνομικού δελτίου και η έμφαση στις κοινωνικές ειδήσεις (Καιροί, Εφημερίς, Ακρόπολις) (Μπάλτα, 2005: 67-68), είναι καινοτομίες παράλληλες με την αλλαγή στο προφίλ με το πολύστηλο και μεγάλο σχήμα και την ημερήσια περιοδικότητα των φύλλων. Η ίδρυση νέων μεγάλων μακρόβιων εφημερίδων Εστία 1894, Σκριπ 1895, Εμπρός 1896, και η ιδιαίτερη περίπτωση της ίδρυσης της Εφημερίδας των Κυριών 1887 που αποτελεί μαχητικό έντυπο του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα για τις επόμενες δεκαετίες, φανερώνουν τις νέες τάσεις της κοινής γνώμης. Η ανάδειξη της αξίας της ίδιας της είδησης, η έγχρωμη εικονογράφηση (1896), και βέβαια ο ιδιαίτερος ενοικιαζόμενος χώρος που δόθηκε στις εμπορικές και μη διαφημίσεις, στις αγγελίες και γνωστοποιήσεις, κατά την αγγλική και τη γαλλική εκδοτική βιομηχανία (Thompson, 1999: 121-122, Jeanneney, 2010: 109-110), όπως και η ίδρυση του πρώτου εκδοτικού πρακτορείου του Σπύρου Τσαγγάρη (1877), αποτελούν καινοτομίες που δίνουν μια νέα ώθηση στον αθηναϊκό Τύπο. Ταυτόχρονα τον εκσυγχρονίζουν σε σχέση με τον ευρωπαϊκό, αναδεικνύοντας έναν συνεπέστερο επαγγελματισμό, κυρίως όμως εξυφαίνοντας τον κοινωνικό αστικό καμβά για την ωρίμανση της ελληνικής κοινής δημόσιας γνώμης, μετασχηματίζοντας ταυτόχρονα τη δημοσιογραφική δεοντολογία (Μπάλτα, 2008: 34-36, Σαπρανίδης, 2005: 231, Καριατόγλου, 2005: 202). 

9. Η διαμόρφωση του δημοσιογραφικού κοινού – το γαλλικό παράδειγμα

Ο Τύπος αναδείχτηκε ως το εύκολο και οικονομικό μέσο εύπεπτης ανάγνωσης και πληροφόρησης και ανέλαβε και τη διεύρυνση και οργάνωση του αναγνωστικού κοινού, σε «λαϊκό» και «ελιτίστικο αστικό», σε «ανδρικό» και «γυναικείο», επιφέροντας στους εκδότες μεγάλα κέρδη και κερδίζοντας το το στοίχημα έναντι των ακριβών βιβλίων. Πρωτοπόρος στο παραπάνω εγχείρημα ήταν ο γάλλος επιχειρηματίας-εκδότης Ζιραρντέν (Jeanneney, 2010: 123-129). Η πολιτική, οικονομική και αθλητική ειδησεογραφία των εφημερίδων, αφορούσε τους άνδρες, οι οποίοι και ήταν πρωταγωνιστές στη δημόσια σφαίρα, ενώ στις αστές γυναίκες –τις περιορισμένες στον οίκο και με περισσότερο ελεύθερο χρόνο– απευθυνόταν τα γυναικεία περιοδικά με ύλη «ελαφράς» λογοτεχνίας, μόδας, συνταγών μαγειρικής, συμβουλών εθιμοτυπίας και διάφορα κοινωνικά θέματα. Ταυτόχρονα όμως τα περιοδικά στα οποία αρθρογραφούσαν γυναίκες, ανέδειξαν τη χειραφετημένη γυναίκα συγγραφέα και διανοούμενη, η οποία θα δημιουργήσει συνειδητή έμφυλη συλλογικότητα υπερβαίνοντας το εχθρικό κοινωνικό κατεστημένο και θα οργανώσει το φεμινιστικό κίνημα (Thompson, 1999: 129-131, Lyons, 2008: 380, 381-382, 385). 

Η πρωτοτυπία του γαλλικού Τύπου με τη μηνιαία στήλη των «επιφυλλίδων», η οποία φιλοξενούσε μυθιστορήματα σε συνέχειες, ή κείμενα όπως το «Κεφάλαιο» του Μαρξ, οδήγησε στη διαμόρφωση της αναγνωστικής κουλτούρας των λαϊκών αναγνωστών και των γυναικών, αλλά και  στην απαξιωτική κριτική της συντηρητικής ελίτ κατά του νεωτερικού Τύπου που «βιομηχανοποιεί» τη λογοτεχνία (Lyons, 2008: 378-379). Η ιστορία του Τύπου συνοδεύει την κοινωνική ιστορία και στην Ελλάδα, ακολουθώντας το γαλλικό πρότυπο, τόσο στο προφίλ και στην θεματολογία των εφημερίδων και περιοδικών, όσο και στην αστικοποίηση της κοινωνίας.

10. Οι γαλλικές επιδράσεις στον ελληνικό Τύπο – η κοινωνική μνήμη

Στα μετεπαναστατικά έντυπα και μέχρι τα επαγγελματικά ειδησεογραφικά, οι υπότιτλοι «εφημερίς πολιτική, φιλολογική και εμπορική» η ακαθόριστη περιοδικότητα, η αποσπασματικότητα των ειδήσεων και ο εγκυκλοπαιδικός τους χαρακτήρας, υποδηλώνουν από τη μια τις γαλλικές επιρροές, από την άλλη, τη ρευστότητα μιας κοινωνίας με ακαθόριστους ρόλους και συγκεχυμένες τάξεις. (Πολυκανδριώτη, 2005: 170-171). Μετά το 1880 όμως, στη χρυσή εποχή του ελληνικού Τύπου και κυρίως με τη συμβολή του Βλάση Γαβριηλίδη διευρύνεται το αναγνωστικό κοινό, αλλά και η συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική ζωή. Η εφημερίδα Ακρόπολις καινοτομεί και πάλι, τώρα ως προς τη γλώσσα καθώς καταργεί τους λογιοτατισμούς προσεγγίζοντας τον λόγο του σύγχρονου κοινού, αυξάνει το ειδησεογραφικό μέρος, αλλά και τη θεματολογία της ύλης και δίνει ιδιαίτερο χώρο στη λογοτεχνία αναδεικνύοντας νέους ποιητές. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα ο αθηναϊκός κυρίως Τύπος αποδεικνύει την καθοριστική συμβολή της γαλλικής παιδείας στη διαμόρφωση της ελληνικής κουλτούρας και τον συνειδητά αστικό πλέον προσανατολισμό της ελληνικής κοινωνίας. Τα «μυθιστορήματα σε συνέχειες» καταλαμβάνουν ιδιαίτερο χώρο παράγοντας λαϊκή λογοτεχνία, τα χρονογραφήματα και οι επιφυλλίδες αυτονομούνται ως είδος στις μεγάλες ανανεωτικές αθηναϊκές εφημερίδες Εφημερίς του Κορομηλά, Ακρόπολις του Γαβριηλίδη, Άστυ, Σκριπ, Εστία, Καιροί, Εμπρός, η έκρηξη του περιοδικού λογοτεχνικού Τύπου Εστία, Τέχνη, Παναθήναια, Νουμάς (1876 έως το 1903) (Μπάλτα, 2008: 38-39)

Οι λογοτέχνες και δημοσιογράφοι συνυπάρχουν στα έντυπα και επιδίδονται σε διαρκείς λογοτεχνικές, ιδεολογικές και κοινωνικές τους αναζητήσεις που τους οδηγούν, όπως γράφει ο Π. Μουλλάς, «πιο κοντά στο γούστο του κοινού, στις απαιτήσεις της επικαιρότητας, στις πολιτικές, γλωσσικές και άλλες επιλογές […]» (Πολυκανδριώτη, 2005: 174-176). Η συμβολή του Τύπου στην αστική εικόνα της πρωτεύουσας συμπληρώνεται με τη γυναικεία εφημερίδα Η εφημερίς των Κυριών της Καλλιρόης Παρρέν και με τις κοινωνικές αλλαγές που επέφερε το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα, εδραιώνοντας πρωτίστως την εκπαίδευση των γυναικών και νομιμοποιώντας την κοινωνική και πνευματική τους έξοδο από τον παραδοσιακό κλειστό τους οικειακό χώρο (Δαλακούρα, 2015: 34), αλλά και δημιουργώντας ένα ακόμη αντίβαρο εκσυγχρονισμού στο ευρωπαϊκό παράδειγμα. 

ΜΕΡΟΣ Β΄ : Ο 20ος αιώνας – η συνέχεια

1. Ο ελληνικός Τύπος στις αρχές του 20ου αιώνα 

Οι αρχές του 20^ου αιώνα κατέγραψαν ραγδαία αύξηση όλων των τομέων της δημόσιας σφαίρας που διαμόρφωσε ο 19ος αιώνας τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα και που εκφράστηκαν μέσω της εξέλιξης του Τύπου. Σε αυτούς συγκαταλέγονται η άνοδος της αστικοποίησης, του εργατικού κινήματος, του κοινοβουλευτισμού, του αλφαβητισμού, η βιομηχανοποίηση του Τύπου και η «παραταξικοποίησή» του (Μπάλτα, 2008: 40). Ο Τύπος στον 20ο αιώνα γίνεται ιδιαίτερα ελκυστικός λόγω των έγχρωμων εκτυπώσεων, της εξέλιξης της γελοιογραφίας (Καριατόγλου, 2008: 231), αλλά και της αύξησης των αγγελιών και διαφημίσεων που επέβαλαν τα εμπορικά συμφέροντα των επιχειρήσεων και οι οικονομικές ανάγκες των εφημερίδων. Με τον τρόπο αυτόν, ο ανταγωνισμός των φύλλων αυξάνεται κατακόρυφα, η τιμή τους πέφτει κατά το πρότυπο του αμερικανικού penny press –επινόηση του Πούλιτζερ, αλλά ενώ στην Αμερική οι εκδότες απομακρύνονται από τα κέντρα εξουσίας και χρηματοδότησης, στην Ευρώπη ο Τύπος δεν μπόρεσε να ανεξαρτητοποιηθεί εντελώς από αυτά, όπως θα δείξει η πολιτική του συμπεριφορά μέχρι και στη διάρκεια του Β΄ΠΠ. 

Η θεαματική οικονομική και πληθυσμιακή ενδυνάμωση των αστικών κέντρων, που ήταν και κέντρα αποφάσεων, δημιούργησε νέες ανάγκες πληροφόρησης στις αρχές του 20ου αιώνα και σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της τεχνολογίας –εισαγόμενη στην Ελλάδα– ο Τύπος υπηρετούσε ενεργά την παγκοσμιοποιημένη επικοινωνία ως ξεχωριστή μορφή εξουσίας. Στην Ευρώπη μάλιστα των βιομηχανικών και αποικιοκρατικών συμφερόντων, τα μεγάλα Πρακτορεία Τύπου της Γαλλίας, Γερμανίας και Αγγλίας, Havas, Wolff και Reuters αντίστοιχα, κατένειμαν και έλεγχαν τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και τις αποικίες συλλέγοντας και διακινώντας ειδήσεις. Το αθηναϊκό πρακτορείο ΑΠΕ συνεργάστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα αρχικά με το Havas και στη συνέχεια και με το Reuters, επιτρέποντας τη διείσδυσή τους στα «ελληνικά πράγματα» (Χριστοδουλίδης, 2005: 198) Ο ελληνικός Τύπος κινείται παράλληλα προς τον Ευρωπαϊκό σε επίπεδο έλιξης, μορφής και επέκτασης, διαφέρει όμως  από αυτόν ως προς τη θεματολογία του.

Το ελληνικό κράτος και ο ελληνικός Τύπος ταλανίζονται από τις πολιτικές κρίσεις, από τις κοινωνικές αναταραχές και εξεγέρσεις, από τη δεκαετή εμπλοκή του σε πολέμους, από την κορύφωση του Μεγαλοϊδεατισμού και τη διαχείριση του νέου εδαφικού και κοινωνιολογικού χάρτη. Ο Τύπος, παρά την λογοκρισία που επέβαλε το σύνταγμα του 1911 και το εκρηκτικά πολωτικό πνεύμα, παρακολουθεί και διαμορφώνει την ιστορία με νέες ταχύτητες και σημειώνει τεράστια άνοδο. Στους Βαλκανικούς πολέμους, θεσμοθετήθηκαν οι ειδικοί απεσταλμένοι των εφημερίδων  και η χρήση της νέας τεχνολογίας του τηλεφώνου προσέδωσε αμεσότητα και παραστατικότητα στις πολεμικές ανταποκρίσεις από το μέτωπο. Η έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, το 1919 από τη Μαύρη Θάλασσα και το 1922 από τη Μικρά Ασία, πυροδότησε το αντιπροσφυγικό μένος του αντιβενιζελικού Τύπου και καλλιέργησε μια αντίστοιχη υστερία στην κοινή γνώμη της Παλαιάς Ελλάδας. 

Ο κομματικός χαρακτήρας του Τύπου, φάνηκε ήδη στην οθωνική περίοδο, πήρε μεγάλη διάσταση στην εποχή του δικομματισμού και συνεχίστηκε έντονα στην περίοδο του Εθνικού Διχασμού, στην οποία οι εφημερίδες μετασχηματίστηκαν πια σε κομματικά όργανα, ακολουθώντας με μετριοπάθεια ή φανατισμό την πολιτική και ιδεολογική γραμμή των δύο μεγάλων παρατάξεων, της βενιζελικής (Πατρίς 1890, Ελεύθερος Τύπος 1922, Ελεύθερο Βήμα 1922, Εστία,Έθνος) και αντιβενιζελικής (Καθημερινή 1918, Σκριπ 1897, Βραδυνή 1923, Πρωΐα 1925, Ακρόπολις του 1929). Η εμφάνιση της Αριστεράς και η μαχητική εκδοτική δραστηριότητα των εντύπων της (Ριζοσπάστης 1917),η ίδρυση του ΣΕΚΕ/ΚΚΕ και της ΓΣΕΕ το 1918, αλλά και η αριστερή πλευρά του βενιζελισμού με το κίνημα του Παπαναστασίου (Δημοκρατία 1923) αποσταθεροποίησαν την πόλωση μεταξύ Βενιζέλου και βασιλιά (Γιαννουλόπουλος, 2008: 42-45). Η δυναμική του Τύπου, στις δύσκολες και ταραγμένες εποχές αναδεικνύεται τόσο από το γεγονός ότι πρωτοεμφανίζονται, παρά την λογοκρισία, νέες εφημερίδες, που συνεχίζουν την κυκλοφορία τους έως και σήμερα και συνυπάρχουν με τις παλαιές «ιστορικές», όσο και από την ίδρυση των επαγγελματικών σωματείων Τύπου –το πρώτο στην Αθήνα το 1905-, τα οποία το 1935 θα συγχωνευτούν στην ΕΣΗΕΑ  (Μπάλτα, 2008: 40). 

2. Ο ευρωπαϊκός Τύπος στις αρχές του 20ου αιώνα

Είναι η εποχή που ο ευρωπαϊκός Τύπος είχε εξαντληθεί, ή δοξαστεί, με την υπόθεση Ντρέυφους αναδεικνύοντας τις πολιτικές και κοινωνικές αντιθέσεις της Γαλλίας, την εμπλοκή της εκκλησίας και του στρατού στην πολιτική, την υποχώρηση της δικαιοσύνης μπροστά στην εθνική ιδεολογία και την κρατική παρέμβαση στον Τύπο. Το 1914 το ξέσπασμα του Α΄ΠΠ φανερώνει μια άλλη κρίση σε πανευρωπαϊκό αυτή τη φορά επίπεδο και ο Τύπος ανθεί, όπως συμβαίνει σε κάθε κρίση, μόνο που αυτή τη φορά τα εθνικά ανταγωνιστικά συμφέροντα μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών θα εντείνουν τη λογοκρισία στην ειδησεογραφία. Είναι η πρώτη φορά που έως και η Βρετανία απώλεσε τον απόλυτο φιλελευθερισμό του Τύπου, αν και η παρεμβατική συμπεριφορά της ήταν πολύ ηπιότερη απ΄ ό,τι στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες εφάρμοσαν και τη γερμανική ιδέα της προπαγάνδας στον Τύπο. Μετά τον Α΄ΠΠ, η αξιοπιστία του ευρωπαϊκού Τύπου έχει απολεστεί και τα σκήπτρα αναλαμβάνει το νέο μέσο πληροφόρησης, το ραδιόφωνο (Jeanneney,2010: 162-164, 171-174, 189) 

Επίλογος

Ο ελληνικός Τύπος κινήθηκε γρήγορα, και με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα κατέλαβε μια ισχυρή θέση στο νέο ελληνικό κράτος και στη διαμόρφωση των νέων δεδομένων, για να κατορθώσει στο μεταίχμιο των αιώνων –στη φάση της εξελικτικής του κορύφωσης– να συμβαδίσει με τον ευρωπαϊκό, κυρίως με το γαλλικό, από τον οποίο δέχτηκε τις περισσότερες επιρροές. Ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ελληνική δημοσιογραφία αποτέλεσε η Ακρόπολις του πρωτοπόρου δημοσιογράφου Βλάσση Γαβριηλίδη, ο οποίος  ήταν γνώστης των εξελίξεων που λάμβαναν χώρα και στην άλλη όχθη του Ατλαντικού και υιοθετούσε συνδυαστικές πρακτικές ευρωπαϊκού και αμερικανικού τύπου. Αυτός έθεσε τις βάσεις και για την επαγγελματική δημοσιογραφία, η οποία όμως παρέμενε χωρίς τη στήριξη δημοσιογραφικών εκπαιδευτικών σχολών. Από τον εκδότη-τυπογράφο πριν το 1873, στον εκδότη-δημοσιογράφο-αρχισυντάκτη, ο Τύπος μονοπωλούσε την ειδησεογραφία, τον δημόσιο διάλογο, τον πολιτικό προβληματισμό, ακόμα και άλλες δημόσιες «γραφές», όπως ήταν οι λογοτεχνικές. Αργότερα, οι εφημερίδες έγιναν πολυσέλιδες, απογευματινές, αυξήθηκε ο αριθμός των συντακτών και πέρασαν στα χέρια εκδοτικών επιχειρηματιών (Καραπαναγιώτης, 2005: 46,48). Στην επόμενη μεγάλη παγκόσμια κρίση, στον Β΄ΠΠ, την εξουσία της δημόσιας ενημέρωσης θα την αναλάβει ένα άλλο μέσο, το ραδιόφωνο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική Βιβλιογραφία

1. Ε. Αναστασιάδου, (2010), Η Ελευθερία του τύπου. Σύγχρονες κανονιστικές διαστάσεις ενός κλασικού δικαιώματος, Phd, ΑΠΘ, Τμήμα νομικής, Τομέας δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης, αναρτημένο στον ιστότοπο:  http://ikee.lib.auth.gr/record/126741/files/ANASTASIADOU%20DIATRIBH%20ENIAIO.pdf, (ανάκτηση: 28.05.2020)

2. Γ. Γιαννουλόπουλος, (2008), «Τα χρόνια του Μεσοπολέμου 1923-1939», στο Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974. Εφημερίδες, Περιοδικά, Δημοσιογράφοι, Εκδότες, Λ. Δρούλια, Γ. Κουτσοπανάγου (επιμ.), Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/103, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, τόμος Α΄, σ. 41-45, Αθήνα.

3. Αι. Δαλακούρα, 2015, Η αναβίωση του γυναικείου ζητήματος (18ος - 19ος αιώνας), Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Κρήτης, Κάλλιπος, αναρτημένο στον ιστότοπο: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2586, ανάκτηση: 02.06.2020

4. Λ. Καραπαναγιώτης, (2005), «Ο ελληνικός τύπος από τον 20ο στον 21ο αιώνα» στο Ο Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάϊος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 45-51

5. Ε.Ι. Καρυάτογλου, (2005), «Οι Διαφημίσεις», στοΟ Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάϊος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 201-214

6. Αικ. Κουμαριανού, (2005), «Ιστορική διαδρομή του ελληνικού τύπου, 1780 - 1922» στο Ο Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάϊος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 55-62

7. Αικ. Κουμαριανού, (2008), «Γένηση και ανάπτυξη του ελληνικού Τύπου, 1784-1863», στο Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974. Εφημερίδες, Περιοδικά, Δημοσιογράφοι, Εκδότες, Λ. Δρούλια, Γ. Κουτσοπανάγου (επιμ.), Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/103, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, τόμος Α΄, σ. 23-33, Αθήνα.

8. Ν. Μπάλτα (2001,1) «Η καρδιοβόρος αγωνία της κάλπης» Τύπος και βουλευτικές εκλογές την εποχή του Χαριλάου Τρικούπη 1881 - 1895, Βιβλιόραμα, Αθήνα

9. Ν. Μπάλτα (2001,2) «ο τύπος στον Αγώνα του 1821» στο: Ελευθεροτυπία, Ιστορικά (ένθετο), φύλλο 22/03/2001, σελ. 38-41

10. Νάση Μπάλτα, (2005), «Η εξέλιξη της ειδησεογραφίας στις ελληνικές εφημερίδες τον 19ο αιώνα (1830 κ.ε.) », στο Ο Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάϊος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 63-70

11. Νάση Μπάλτα, (2008), «Τα χρόνια της ακμής, 1864-1922», στο Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974. Εφημερίδες, Περιοδικά, Δημοσιογράφοι, Εκδότες, Λ. Δρούλια,  Γ. Κουτσοπανάγου  (επιμ.), Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/103, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα τόμος Α΄, σ. 34-40

12. Ν. Μπακουνάκης, (2015), «Η εφημερίδα δεν τελειώνει, απλά μετασχηματίζεται», συνέντευξη με τον Σταύρο Διοσκουρίδη, αναρτημένη στον ιστότοπο: https://popaganda.gr/art/efimerida-den-telioni-apla-metaschimatizete/, ανάκτηση: 04.06.2020

13. Ου. Πολυκανδριώτη, (2005), «Εφημερίδες και Λογοτεχνία από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως σήμερα», στο Ο Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάιος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 169-177

14. Δ. Σαπρανίδης, (2005), «Εικονογράφηση ημερήσιων και περιοδικών εκδόσεων κατά τον 19ο αιώνα», στο Ο Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάϊος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 230-231

15. Α. Χριστοδουλίδης, (2005), «Πρακτορεία ειδήσεων», στοΟ Ελληνικός Τύπος: 1784 ως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα, Μάϊος 2002, επιμ. Λουκία Δρούλια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, σ. 197-200

Ξένη Βιβλιογραφία

1. Chartier, R., (2008), «Λαϊκά αναγνώσματα και λαϊκοί αναγνώστες. Από την Αναγέννηση έως τον 18ο αιώνα», στο: Cavallo, G., Roger, Ch. (επιμ.), Ιστορία της Ανάγνωσης στον Δυτικό Κόσμο, (μτφρ. Αφροδίτη Θεοδωρακάκου και.ά.), Μεταίχμιο, Αθήνα, σελ. 331-348

2. Jeanneney, J. N., (1999),Η ιστορία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Από την εμφάνισή τους ως τις μέρες μας.(μτφρ. Νάση Μπάλτα). Αθήνα: Εκδ. Παπαδήμα.

3. M. Lyons, (2008), «Οι νέοι αναγνώστες του 19ου αιώνα Γυναίκες, παιδιά, εργατική τάξη», στο: Cavallo, G., Roger, Ch. (επιμ.), Ιστορία της Ανάγνωσης στον Δυτικό Κόσμο, (μτφρ. Αφροδίτη Θεοδωρακάκου και.ά.), Μεταίχμιο, Αθήνα 

4. G., Roger, Ch. (επιμ.), «Ιστορία της Ανάγνωσης στον Δυτικό Κόσμο», στο: Cavallo, G., Roger, Ch. (επιμ.), Ιστορία της Ανάγνωσης στον Δυτικό Κόσμο, (μτφρ. Αφροδίτη Θεοδωρακάκου και.ά.), Μεταίχμιο, Αθήνασελ. 349-371

5. Thompson, J. B., (1999). Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας. Αθήνα: Παπαζήσης. 

Πολυτροπικές πηγές:

ΕΡΤ ΑΕ, (1987) «ο Αγώνας και οι εφημερίδες του» Επεισόδιο 003, αρ. 7724, αναρτημένο στον ιστότοποhttp://archive.ert.gr/7124/, (ανάκτηση: 10.04.2020)