Μια επέτειος φάντασμα: 24η Ιουλίου

 

24η Ιουλίου, μια επέτειος φάντασμα

Στις αποσιωπήσεις της ιστορίας οδηγεί, πρωτίστως, η πολιτική χρήση της,^[1] με εμβληματική τη στρατηγική της σύνθεσης ενός εθνικού φαντασιακού: Ό,τι δεν είναι συγκροτητικό της εθνικής ταυτότητας και κοινής εθνικής μνήμης, αποβάλλεται από το μνημονικό χώρο. Επίσης, ο έλεγχος του παρόντος μέσω του ελέγχου του παρελθόντος ^[2] προοιωνίζει την «επιθυμητή» πολιτική σταθερότητα. Ο συν-χρονισμός πολιτικών σχημάτων και ιστορικών γεγονότων, ενεργοποιεί τη αφαίρεση των «άβολων» μνημών, για τις ελίτ που συνεχίζουν να διαδραμματίζουν ρόλο στη δημόσια σφαίρα και να κυριαρχούν στην πολιτική σκηνή, από τη δημόσια μνήμη. Άλλοι παράγοντες αποσιωπήσεων, όχι απαραίτητα έξω από τη σχέση πολιτικής και ιστορίας, είναι οι ενοχλητικές μνήμες, τα ενοχικά συμπλέγματα και η μνήμη της ήττας των διαφορετικών ιστορικών υποκειμένων, και σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές ομάδες μνήμης, προστίθενται ο φόβος για τη γνώση του παρελθόντος, τα τραύματα,^[3] αλλά και το κοινωνικό και ιστορικό έλλειμμα ενός θετικού πλαισίου αυτοπροσδιορισμού και ένταξης. ^[4]

            Στις 24 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε πάλι η «καθιερωμένη» δεξίωση για την επέτειο της αποκατάστασης της Δημοκρατίας, στο Μέγαρο Μαξίμου. Σαρανταέξι χρόνια μετά από το μείζον αυτό γεγονός της πολιτικής - και όχι μόνο - ιστορίας της Ελλάδας, η μνημόνευση της ημέρας αυτής περιορίζεται σε ολιγοστά δημοσιογραφικά σχόλια και σε έναν πανηγυρικό. ^[5] Η ημέρα ανατροπής της δικτατορίας, της θεμελίωσης της  Γ΄ Δημοκρατίας, η ημέρα που υποσχόταν εθνική ενότητα ^[6] μετά τη διχαστική και πολοτική πολιτική της Χούντας και τη «στρατηγική της οργανωμένης λήθης»,^[7] απαξιώθηκε από την επίσημη μνήμη και δεν συμπεριλήφθηκε στις εθνικές, ή έστω στις σχολικές επετείους, ενώ καθιερώθηκε η μνήμη των γεγονότων του Πολυτεχνείου.

            Η αποσιώπηση όμως της μείζονος ιστορικής σημασίας, ημέρας, παρουσιάζει ένα παράδοξο ως προς τις γνωστές μορφές των αποσιωπήσεων στην ιστορία. Ενώ, δηλαδή, πρόκειται για ένα λυτρωτικό γεγονός απελευθέρωσης, δεν μπορεί ούτε το κράτος, ούτε οι πολιτικές ελίτ, ούτε ο λαός, ούτε οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες να διεκδικήσουν μια κάποια «νίκη» ή την ιστορική του μνήμη, κι από την άλλη, όλοι έχουν λόγους να το εγκαταλείψουν στην ιστορική αφάνεια, αποκρύπτοντας ενοχλητικές μνήμες ή ανεπάρκειες. Μια γιορτή νίκης, χωρίς νικητές. Μια επέτειος που επίσης, δεν στοιχειοθετεί τον καμβά της «φαντασιακής κοινότητας του έθνους» και δεν παράγει ιστορικό αφήγημα εθνοποιητικής μνήμης, Αλλά στην ελληνική κοινωνία, η «ισχυρή συλλογική μνήμη» είναι κυρίως η εθνική. ^[8] Τέλος, πρόκειται για την επέτειο μιας μέρας μνημονικών αντιφάσεων: Η ανάμνηση του ευτυχούς ελληνικού βιώματος αντικαθίσταται από την αποσιώπησή του,^[9] λόγω των θλιβερών γεγονότων στην Κύπρο και της αίσθησης ή της πεποίθησης ότι η ημέτερη χαρά προκύπτει μέσα από το πένθος για τους Κυπρίους, τους «έτερους εμάς». Παράλληλα, το καλωσόρισμα των Κυπρίων προσφύγων στην Ελλάδα, εκ μέρους και του κράτους και των πολιτών,^[10] φανερώνει τη «δημόσια ηθική» ^[11] της συλλογικής μνήμης και το «χρέος» της απέναντι στην αδικία, αλλά και στις ενοχές.

            Το γεγονός της «αναγέννησης» του ελληνικού λαού αποσιωπήθηκε κοινή συναινέσει κράτους και πολιτών. Η πρώτη και τελευταία κυβερνητική προσπάθεια λαμπρινής μνημόνευσής της ένα χρόνο μετά, στην επέτειο του 1975, υποσκελίστηκε μεταξύ άλλων, από κινητοποιήσεις εργατών και νεολαίων, οι οποίες «τροφοδοτούνταν από τις πρόσφατες μνήμες της αντιδικτατορικής Αντίστασης». ^[12] Τα γεγονότα εκείνα ανέδειξαν περισσότερες πλευρές αδυναμίας διαχείρισης της μνήμης: α) την ανάγκη των μνημονικών κοινοτήτων να συντηρήσουν οικείες και ένδοξες σελίδες της δράσης τους, β) την αμηχανία της επίσημης Αριστεράς να συμπλεύσει με τους διαδηλωτές,^[13] ίσως γιατί, παρά την κατάργηση του πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων και τη νομιμοποίηση του ΚΚ από την κυβέρνηση, οι φάκελοι, ως χώροι μνήμης και τραύματος, αλλά και «δημόσιας σταθερότητας» υπήρχαν ακόμη,^[14] γ) το ακατόρθωτο της συμφιλίωσης της μνήμης των πολιτικών δυνάμεων της χώρας στο όνομα της δημοκρατίας και της ενότητας, δ) τη δημιουργία συμβάσεων μνήμης, όπως έγινε με τη θεσμοθέτηση της εναλλακτικής, «υπάλληλης» ^[15] κατά βάσει, επετειακής μνήμης του Πολυτεχνείου, και ε) την αδυναμία του κράτους να προκαλέσει κοινωνική συνοχή με την επετειακή μνημόνευση ενός κατ΄αρχήν θετικής  σημασίας γεγονότος, συμβόλου ενότητας στο παρόν,^[16] το οποίο όμως είναι αμφιλεγόμενο ως προς τις συνθήκες που το προκάλεσαν. Η συρρίκνωσή του σε μία αυτοαναφορική επέτειο στο Μέγαρο Μαξίμου, μαρτυρεί άλλες εσκεμμένες αποσιωπήσεις, όπως αυτή της εμπλοκής της Ελλάδας στην κυπριακή τραγωδία, με το πραγματικό ή συμβολικό παράδειγμα πολιτικής χρήσης της ιστορίας, τον μυστικό φάκελο της Κύπρου.^[17]

            Ίσως η μοναδική, αδιαπραγμάτευτη, ιστορική αλήθεια είναι ότι μια ιστορική στιγμή μπορεί να αποσιωπηθεί μόνον όταν αυτή έχει ήδη εγγραφεί στο χρόνο, στο χώρο και στη μνήμη. Κάθε αποσιώπηση, είτε επιβάλλεται «άνωθεν» από κάθε λογής εξουσιαστικούς μηχανισμούς, είτε είναι θέμα επιλογής των ομάδων μνήμης των πολιτών «από τα κάτω», είτε, επίσης, πρόκειται την επιλογή της ίδιας της Μνήμης να αποβάλλει τραυματικά βιώματα, όπως συμβαίνει στις αποσιωπήσεις των θυμάτων της ιστορίας, αλλά ακόμα και στην περίπτωση που η ιστορική λήθη διενεργείται από όλα τα ιστορικά υποκείμενα ταυτόχρονα, είναι μια δυναμική διαδικασία που συνδιαλέγεται με τη μνήμη και ιστορικοποιείται.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

L. Abrams, Θεωρία της Προφορικής Ιστορίας, Πλέθρον, Αθήνα 2014

 

Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Ε. Βουτυρά, Β. Δαλκαβούκης, Κ. Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και λήθη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2008

 

Β. Καραμανωλάκης, «Υπάρχουν σελίδες στην ιστορία που δε θλελει κανείς να διαβάσει. Οι φάκελοι, το ανεπιθύμητο παρελθόν και οι ιστορικοί» στο: Κ. Αρώνη-Τσίχλη, Σ. Παπαγεωργίου, Α. Πατρικίου (επιμ.) Η Ελλάδα της νεωτερικότητας. Κοινωνικές κρίσεις και ιδεολογικά διλήμματα (19ος-20ός αιώνας), Παπαζήση, Αθήνα 2014

 

Χ. Κουλούρη «Ιστορία και πολιτική. - Οι μαίανδροι μιας αμφίσημης σχέσης», στο: Α-Ι. Μεταξάς, Πολιτική Επιστήμη. Διακλαδική και συγχρονική διερεύνηση της πολιτικής πράξης, τομ.ΙΧ Πολιτική Μεθοδολογία, οριοθετήσεις και απεγκλωβισμοί. Ι.Σιδέρης, Αθήνα 2016

 

Χ. Κουλούρη, «Το αμόνι της ιστορικής μνήμης», στο: Ν. Παπαδημητρίου, Α. Αναγνωστόπουλος (επιμ.)Το παρελθόν στο παρόν,, Καστανιώτης, Αθήνα 2017

 

Α. Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;, Πόλις, Αθήνα, 2007

 

Α. Λιάκος, «τι είναι μνήμη», στο: Ν. Παπαδημητρίου, Α. Αναγνωστόπουλος (επιμ.), Το παρελθόν στο παρόν, Καστανιώτης, Αθήνα 2017

 

 Ε. Πασχαλούδη, «Η δεκαετία του 1940 στη ρητορική των ελληνικών παρατάξεων: η πολιτική χρήση του παρελθόντος κατά την περίοδο 1950-1967», PhD, Τμήμα Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη 2008-2009

---

^[1] Διαφορετικές είναι οι μορφές επιβολής της ιστορικής λήθης: α) από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπου η «καταναγκαστική λήθη» ή η «καταναγκαστική μνήμη» επιβάλλονται αυθαίρετα, ως προπαγανδιστικές πρακτικές και στοχεύουν «στη στέρηση των πολιτών από τη μνήμη τους», αλλά και τροφοδοτούν «τον αγώνα των πολιτών εναντίον της επιβεβλημένης, βίαιης, λήθης» (Χ. Κουλούρη, «Το αμόνι της ιστορικής μνήμης», στο: Ν. Παπαδημητρίου, Α. Αναγνωστόπουλος (επιμ.), Το παρελθόν στο παρόν, Καστανιώτης, Αθήνα 2017: 51), β) από τα δημοκρατικά καθεστώτα, στα οποία, πρωτίστως το επίσημο κράτος εργαλειοποιεί το παρελθόν για τη νομιμοποίησή του μέσα στον εθνικό φαντασιακό χώρο και επιβάλλει ως επίσημη μνήμη την εθνική, η οποία στην Ελλάδα, ταυτίζεται σχεδόν, με την κυρίαρχη μνήμη. Είναι ενδεικτικές οι αποσιωπήσεις της ιστορίας από την εκπαιδευτική πολιτική του έθνους - κράτους. (Χ. Κουλούρη «Ιστορία και πολιτική. - Οι μαίανδροι μιας αμφίσημης σχέσης», στο: Α-Ι. Μεταξάς, Πολιτική Επιστήμη. Διακλαδική και συγχρονική διερεύνηση της πολιτικής πράξης, τομ.ΙΧ Πολιτική Μεθοδολογία, οριοθετήσεις και απεγκλωβισμοί. Ι.Σιδέρης, Αθήνα 2016: 119-120)

^[2] Μάρκ Φερρό. Η έμφαση της Χ. Κουλούρη, «ιστορία και πολιτική …», 2016: 119

^[3] Για το πένθος και το τραύμα και τη σχέση τους με τη μνήμη και την ιστορία, καθώς και τη διαδικασία επούλωσής του, βλ. Α. Λιάκος, Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;, Πόλις, Αθήνα, 2007: 219-227, Α. Λιάκος, «τι είναι μνήμη», στο: Ν. Παπαδημητρίου, Α. Αναγνωστόπουλος (επιμ.), Το παρελθόν στο παρόν, Καστανιώτης, Αθήνα 2017: 39-40, Lynn Abrams, Θεωρία της Προφορικής Ιστορίας, Πλέθρον, Αθήνα 2014: 126, 131-136

^[4]  Στη νεωτερική εποχή η πολιτική δικαιωμάτων ανέσυρε από την ιστορική λήθη το αίτημα της μνήμης καταπιεσμένων ομάδων: Α. Λιάκος, «Τι είναι μνήμη …», 2017, σελ. 43, και για τις αποκλεισμένες από το ευρωπαϊκό μεγάλο αφήγημα κοινωνικές ομάδες, τις εκτός πλαισίου: Χ. Κουλούρη, «Ιστορία και πολιτική …», 2016: 122

^[5] https://www.pagenews.gr/2020/07/24/politiki/24-iouliou-fotoreportaz-apo-tin-46i-epeteio-apokatastasis-tis-dimokratias/, ανάκτηση: 29-10-2020

^[6]  Άλλωστε ο Κ. Καραμανλής υπογράμμισε στο διάγγελμα της 24ης Ιουλίου του 1974 την «απόλυτη ανάγκη εθνικής σύμπνοιας» https://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/apokatastasi-tis-dimokratias-24-ioylioy-1974/., ανάκτηση: 29-10-2020. Αλλά και η ίδια η ονομασία της κυβέρνησης της «Εθνικής Ενότητας», είναι ενδεικτική της προσπάθειας να συσπειρώσει τον ελληνικό λαό και να καλλιεργήσει μια νέα συλλογική μνημονική ταυτότητα. Ηεπιστροφή των εξορίστων και αυτοεξορίστων, πολιτικών, καλλιτεχνών, διανοουμένων και τα νέα δημοκρατικά μέτρα της κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας δηλώνουν ρητά ή υπόρρητα το παραπάνω μέλημα.

^[7] Για τη στρατηγική των ολοκληρωτικών καθεστώτων, να ασκήσουν εξουσιαστικό έλεγχο του παρελθόντος μέσω της οργανωμένης λήθης και της επιβαλλόμενης στέρησης της μνήμης των πολιτών και του αγώνα αυτών εναντίον της βίαιης λήθης, βλ. Χ. Κουλούρη, «Το αμόνι …» 2017: 51-52

^[8] Χ. Κουλούρη, «Το αμόνι …» 2017: 58

^[9] Για τη Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, πρόκειται για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Ε. Βουτυρά, Β. Δαλκαβούκης, Κ. Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και λήθη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2008: 12

^[10] Ε. Μπουλετή, «Μια ‹ιδιαίτερη› προσφυγιά», στο: efsyn, 04-08-2019, https://www.efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/206018_mia-idiaiteri-prosfygia, ανάκτηση: 29.10.2020

[11] Α. Λιάκος, «Τι είναι μνήμη», 2017: 41

^[12] https://lefterianews.wordpress.com/2015/07/23/23-%CE%B9%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%AF%CE%BF%CF%85-1975-%CE%B7-%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%B7-%CE%B5%CF%80%CE%AD%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B4%CE%B7%C2%B5%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1/, ανάκτηση: 29.10.2020

^[13] ό.π.

^[14] Β. Καραμανωλάκης, «Υπάρχουν σελίδες στην ιστορία που δε θλελει κανείς να διαβάσει. Οι φάκελοι, το ανεπιθύμητο παρελθόν και οι ιστορικοί» στο: Κ. Αρώνη-Τσίχλη, Σ. Παπαγεωργίου, Α. Πατρικίου (επιμ.) Η Ελλάδα της νεωτερικότητας. Κοινωνικές κρίσεις και ιδεολογικά διλήμματα (19ος-20ός αιώνας), Παπαζήση, Αθήνα 2014: 237, 237υπ.21

^[15] Όρος δανεισμένος από την αριστοτελική λογική της κατηγοριοποίησης των εννοιών, όπου υπάλληλη είναι η έννοια μικρότερη σε πλάτος, η οποία εμπεριέχεται σε μία άλλη υπερκείμενη

^[16] Ε. Πασχαλούδη, «Η δεκαετία του 1940 στη ρητορική των ελληνικών παρατάξεων: η πολιτική χρήση του παρελθόντος κατά την περίοδο 1950-1967», PhD, Τμήμα Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη 2008-2009: 279

^[17] Η έκδοση των τεσσάρων πρώτων τόμων το 2018 από τη Βουλή των Ελλήνων και τη Βουλή των Αντιπροσώπων και η δημοσιοποίησή του, είναι ένα μεγάλο βήμα αποκατάστασης της μνήμης. Στον πρόλογο και στην εισαγωγή του Α΄τόμου προβάλλεται αυτή η εργασία ως το χρέος των κυβερνήσεων απέναντι στην ιστορία. Θα ακολουθήσει η διεκπεραίωσή της; https://library.parliament.gr/Portals/6/ebooks/fakelos_kyproy_tomos_A/tomos2/assets/common/downloads/fakelos_kyprou_tomos1.pdf, ανάκτηση: 28.10.2020